Als we onszelf willen blijven voeden met groente en fruit in de toekomst, mogen we ons vandaag nog bekommeren om het leven van de hommel. ‘Save a bee today; save the world tomorrow’ stelt ‘hommelprofessor’ Dave Goulson. Ter gelegenheid van zijn nieuwste boek De vlucht van de hommel, kwam de hij naar Nederland en gaf een verontrustend gastcollege in de historische collegezaal van Artis.
Sterven honingbijen uit, dan volgt de menselijke samenleving in nog geen vier jaar. – Albert Einstein
De Britse Goulson is hoogleraar biologie en doet al zijn halve leven onderzoek naar het wel en wee van de hommel. Liefkozend noemt hij ze de ‘charismatische tijgers van de insectenwereld’. Deze tijgers zijn goedmoedige en sociale dieren. Ze leveren een cruciale bijdrage aan de voedselketen en vullen indirect onze voorraadkast.
Eerder schreef Goulson al over de dieren in Een verhaal met een angel. De vlucht van de hommel gaat over zijn fascinatie voor zeldzame hommels. Hij reisde ervoor naar verre oorden om ze met eigen ogen te bekijken.
Grootschalige bijensterfte
Goulson begint zijn college met het strooien van feiten en cijfers over snel afnemende bijenpopulaties in de wereld. De hommel is een telg uit de bijenfamilie. We weten inmiddels allemaal wel dat het slecht gaat met de hommel. Maar hoe diep bijen en hommels in de problemen zitten? Soorten sterven uit met een snelheid die tussen de 100 en 1000 keer zo hoog is als het natuurlijke tempo, denkt Goulson. Hij schat dat er elke 20 minuten een soort uitsterft.
Zou de gehele mensheid verdwijnen, dan zou de wereld het rijke evenwicht herstellen dat tienduizend jaar geleden bestond. Zouden de insecten verdwijnen, dan zou de leefwereld een chaos worden. – E.O. Wilson, geciteerd in Een verhaal met een angel.
Consequenties voor de mens
Schrikwekkend is de foto van een groente- en fruitafdeling in een willekeurige supermarkt. Als de bij uitsterft, zijn daar alleen nog brood, vlees, rijst, havermout en sinaasappels te koop. Sinaasappels bevruchten zichzelf, maar driekwart van alle groente en fruit die de mens verbouwt is wel afhankelijk van hommels en andere insecten voor bestuiving.
Verontrustend is ook de foto van een boomgaard in China, waar medewerkers de bloesems van fruitbomen handmatig bestuiven omdat er geen inheemse hommel meer te bekennen is. Uitgestorven.
Bloembevruchting met drones
Het kan nog griezeliger. Er zijn inmiddels robotjes uitgevonden om het handmatige bevruchtingswerk over te nemen; drones die de wereld kapitalen gaan kosten als we van zulke mechanische oplossingen afhankelijk worden voor ons voedsel. Het is een technologische oplossing voor een probleem dat door de mensheid zelf gecreëerd is. ‘Absurd, it’s silly,’ becommentarieert Goulson de foto.
Gelukkig is het nog niet zover. Aan de ontwikkelingen kan zelfs nog iets gedaan worden. De bij kan gered worden door vandaag bewuster om te gaan met de natuur. Efficiënt is het ook meteen als de bij blijft bestaan, want ze zijn in het bestuiven tien keer beter dan een drone. Bijensoorten in stand houden is daarnaast vele malen makkelijker en goedkoper dan het ontwikkelen van geavanceerde robots. Het afval dat de massale productie van bevruchtingsdrones oplevert zelfs nog buiten beschouwing gelaten.
Ik vind het verbazingwekkend dat we zo roekeloos omgaan met deze kostbare aarde. Alle schade aan de natuur is een optelsom van schade die de mensheid heeft aangebracht. – Dave Goulson
Oorzaken van bijensterfte: ziektes, gebrek aan leefruimte, pesticiden
Hoe red je de bijen? Door iets te doen aan de oorzaken van de massale sterfte. Volgens Goulson zijn er drie aan te wijzen:
- Ziektes
Met het importeren van groente, fruit en hommels zijn ziektes meegekomen waar inheemse hommelsoorten niet tegen bestand zijn.
- Verlies van leefruimte
De natuur kan steeds minder haar wilde zelf zijn, waardoor wilde bloemen minder ruimte krijgen om te groeien. In gebieden waar veel landbouwakkers zijn, groeien nauwelijks bloemen. De hommel heeft zo weinig leefruimte. Armoede is er ook in tuinen waarin gecultiveerde bloemen staan. Die bevatten vaak geen meeldraden meer en daarmee is ook het stuifmeel verdwenen. Hommels treffen dan een lege voorraadkast aan en blijven weg. ‘Moderne borderplanten zijn op kleur en omvang gekruist, waardoor ze hun nectar zijn kwijtgeraakt of zo misvormd of overmaats zijn geworden dat bijen er onmogelijk iets uit kunnen halen,’ schrijft Goulson in Een verhaal met een angel. Dat gaat dan bijvoorbeeld om de grote bloemen van gecultiveerde viooltjes (terwijl het kleine driekleurig viooltje populair is bij bijen). Dubbele variëteiten hebben extra blaadjes, die de bijen verhinderen de bloem in te gaan. Denk aan de meeste vlijtige liesjes, lobelia’s, petunia’s en begonia’s.
- Pesticiden
Pesticiden worden in de landbouw en in steden gebruikt voor bestrijding van ziekten, ongedierte en ‘onkruid’. Het gif is dodelijk voor hommels en alle andere insecten. Goulson schat dat 70% van de planten die bij tuincentra worden verkocht, gekweekt zijn met hulp van pesticiden. Daar kunnen zelfs planten tussen zitten die expliciet gelabeld zijn als bijvriendelijk – de plant an sich is dat ook, maar de pesticiden bereiken het tegenovergestelde effect. Helaas zijn tuincentramedewerkers niet altijd op de hoogte van de kweekgewoontes van hun leveranciers.
Bij planten die zijn blootgesteld aan pesticiden, zijn de gifstoffen doorgedrongen tot zowel blad, nectar als de pollen. Stel je koopt zulke planten en zet ze in je tuin en je spuit zelf geen gif, dan nog duurt het jaren voordat alle pesticiden uit de plant verdwenen zijn. Wil je het zekere voor het onzekere nemen, dan koop je dus alleen expliciet biologisch gekweekte planten. Bij voorkeur de wilde soorten.
Reuzenhommel in Patagonië
Goulson vertelt zoals hij schrijft, als iemand die zijn hart laat spreken; met de droge humor van een Brit en het vuur van een activist. In De vlucht van de hommel vertelt hij over zijn bezoek aan Patagonië, op zoek naar de Bombus dahlbomii, waarvan wordt beweerd dat hij de grootste hommel ter wereld is. Goulson: ‘Ze zijn zo groot dat de koninginnen ook wel vliegende gouden muizen worden genoemd.’ Die omvang komt goed van pas in het gure en winderige klimaat van Patagonië en Tierra del Fuego (Vuurland), want zo blijven ze warm. Maar ook deze hommel wordt met uitsterven bedreigd. Ze wordt verdreven door ‘onze eigen’ Europese hommels, die aan een invasie zijn begonnen in Zuid-Amerika.
‘Het enthousiasme waarmee de mens hommels van de ene uithoek van de wereld meeneemt om ze in een andere uit te zetten kent geen grenzen, ondanks de goed gedocumenteerde rampen die zich hebben voorgedaan door woekerende exoten als de nerts en de grijze eekhoorn in het Verenigd Koninkrijk en de reuzenpad en het konijn in Australië,’ schrijft Goulson. ‘We hebben honingbijen, inheems in Europa en Afrika, naar alle landen ter wereld gebracht, Antarctica uitgezonderd, en hebben ook doelbewust allerlei andere bijensoorten van het ene naar het andere continent versleept, waaronder verschillende hommels en kleine, solitaire bijen.’
Blauwe bijen, groene bijen en nepbijen
Niet alle bijen- en hommelsoorten zijn geel of zwart, getuige Goulsons foto’s van spectaculaire soorten. De ‘Blue carpenter bee’ is een bij die daadwerkelijk blauw is. Te vinden in China. ‘Orchideeënbijen’ zijn prachtig iriserend groen. Ze leven in het regenwoud van Ecuador. De mannetjes halen geurstoffen uit één soort orchidee, waarmee ze vrouwtjes verleiden. De orchidee is voor zijn bestuiving van die ene bij afhankelijk.
Er bestaan ook veel vliegsoorten die eruit zien als een bij. Het voordeel van die vermomming is dat die vijanden zoals vogels afschrikt – bijen hebben immers een angel.
Dit kun je zelf doen om de bij en hommel te redden
Goulson sluit zijn college activistisch af met een handvol simpele adviezen voor wie mee wil helpen de hommel tegen uitsterven te behoeden. Wat je kunt doen:
- Doe niets.
Laat waar mogelijk de natuur zijn gang gaan, om te beginnen in je eigen tuin als je die hebt. De natuur is in staat zichzelf te herstellen, als ze de kans maar krijgt. Maai het gras niet te vaak, laat wilde bloemen bloeien, dat maakt al een groot verschil.
Een krachtig voorbeeld van het herstellend vermogen van de natuur is een verlaten industrieterrein in de buurt van Londen. Jarenlang keek er geen mens naar om. Het gebied kon daardoor een paradijs voor bijen worden, ineens bruiste het er van het bijenleven.
- Leer kinderen over het bestaan en de functie van bijen en hommels.
Met natuurbewustzijn kun je vroeg beginnen. Laat kinderen kennismaken met de wereld van bijen en hommels. Er zijn verschillende prachtige boeken die daarbij kunnen helpen:
Het bezige bijtje (prentenboek voor kleuters) – Britta Teckentrup
Het bijenboekje (prentenboek voor onderbouw basisschool) – Jakob Streit
Het bijenboek (prentenboek voor bovenbouw basisschool) – Piotr Socha, Wojciech Grajkowski
- Plant de juiste bloemen.
Zaai en plant bij- en hommelvriendelijke bloemen. Biologisch gekweekt, zonder pesticiden. Bij voorkeur wilde soorten. Hommels lijken goed te gedijen in steden, vergeleken met het platteland, weet Goulson. Hij denkt dat het komt doordat tuinen meestal meer bloemen en nestelkansen bieden dan landbouwgrond. Welke planten vergen weinig onderhoud en zijn makkelijk zelf te kweken? Bijvoorbeeld lupine, stokrozen, lavendel, bieslook, salie, tijm en rozemarijn.
- Doe mee met bijen- en hommeltellingen.
Houd voor acties de website van de bijenstichting in de gaten.
- Maak een bijenhotel voor solitaire bijen.
Goulson waarschuwt wel dat bijen het liefst hun eigen hotel uitkiezen. Meestal zijn ze niet gecharmeerd van hotels die in tuincentra te koop zijn. Aan natuurlijke bijenhotels is weer nooit een gebrek. Wel aan bloemen. Iedere hommelsoort heeft zijn eigen nestelgewoonte. Boomhommels nestelen zich in holtes van boomstammen. Weidehommels kiezen voor verlaten nesten van vogels. De akkerhommel nestelt zich graag in dichte graspollen of onder braamstruiken in hoopjes droge bladeren. Weer anderen kiezen voor de nesten van konijnen en muizen. Of vinden een spouw en dakisolatie van huizen geweldig, waar ze zich onder nestelen.
Zelf bijen houden, helpt dat ook?
Goulson kan er kort over zijn: gedomesticeerde bijen, zoals de bijen van een honingbijenvolk, zijn concurrenten van de wilde soorten. De gedomesticeerde bijen verjagen de wilde bijen en hommels, wat die populatie niet stimuleert – om het subtiel Brits uit te drukken.
